Zie
Wikipedia: paleontologie, klik hier.
ikipedia: fossiel, klik hier.
Fossielnet: fossiel, klik hier.
Fossielen. Wat kunnen zij ons leren? Klik hier.
Dinosaurpictures.org, klik hier.
Geokring, klik hier.
Frenchman-formatie
De Frenchman-formatie is een
geologische formatie in de Canadese provincie
Saskatchewan die afzettingen uit het Laat-Krijt omvat.
Fauna
De Frenchman-formatie is afgezet in het Laat-
Maastrichtien. Fossielen werden opgegraven in de jaren negentig van de twintigste eeuw. De fauna vertoont veel overeenkomsten met die van de
Scollard-formatie in
Alberta en de
Hell Creek- en
Lance Creek-formatie in de Verenigde Staten, hoewel van beperktere omvang.
In de Frenchman-formatie zijn resten gevonden van de dinosauriërs
Dromaeosaurus,
Tyrannosaurus,
Edmontosaurus,
Thescelosaurus,
Torosaurus en
Triceratops. De zoogdieren zijn
multituberculaten,
metatheriën en basale
eutheriërs. Verder zijn fossielen gevonden van
ongewervelden,
beenvissen, de
salamander Opisthotriton (Opisthotriton is een uitgestorven genus van prehistorische salamanders die in Noord-Amerika tussen tenminste het Bovenkrijt en het Paleoceen leefden.),
Champsosaurus,
krokodillen en
schildpadden.
Multituberculata:
Catopsalis (Engels),
Cimolomys (Engels),
Essonodon (Engels),
Meniscoessus,
Mesodma,
Paracimexomys (Enels) en
Parectypodus (Engels)Metatheria:
Alphadon,
Didelphodon,
Glasbius,
Nanocuris,
PediomysEutheria:
Cimolestes,
Gypsonictops en
Protungulatum
Hell Creek-formatie
De Hell Creek-formatie is een geologische formatie in de Verenigde Staten die afzettingen uit het Laat-Krijt (Laat-Maastrichtien) en Vroeg-Paleoceen omvat. Het is de vindplaats van fossielen van wereldberoemde dinosauriërs zoals
Tyrannosaurus,
Triceratops en
Ankylosaurus.
Locatie
De Hell Creek-formatie bevindt zich in
Montana en delen van
North Dakota,
South Dakota en
Wyoming. De formatie is afgezet aan de oostelijke rand van
Laramidia nabij de
Western Interior Seaway, een binnenzee die in het Krijt het huidige Noord-Amerika in twee continenten verdeelde. Er heerste een subtropisch klimaat in het gebied.
Fauna
De Hell Creek-formatie geeft een indruk hoe het leven op Aarde eruitzag in de laatste duizenden jaren van het
Mesozoïcum in de periode voorafgaand aan de
Krijt-Paleogeen-massa-extinctie. De
Lance-formatie in Wyoming, de
Scollard-formatie in
Alberta en de
Frenchman-formatie in
Saskatchewan leveren een fauna op die vergelijkbaar is met die van de Hell Creek-formatie. Alle formaties dateren uit het Laat-Maastrichtien.
De fossielen uit de Hell Creek-formatie laten een duidelijk abrupt einde zien van het voorkomen van onder meer de dinosauriërs. Onderzoek door paleontologen in 1996 op basis van de fossielen uit de Hell Creek-formatie heeft aan het licht gebracht hoe de verschillende diergroepen de Krijt-Paleogeen-massa-extinctie doorkwamen. Alle dinosauriërs,
pterosauriërs en haaien verdwenen in het gebied. De
placentaire zoogdieren liepen zo goed als geen schade op, maar de
multituberculaten stierven voor 50% uit en de
buideldieren zelfs voor 80%. Het sterftecijfer onder de verschillende soorten dieren kan op andere plaatsen hoger of lager hebben gelegen, maar het is duidelijk dat de placentaire zoogdieren de grote winnaars waren.
Zoogdieren
De zoogdieren werden door drie groepen vertegenwoordigd in de Hell Creek-formatie: de
Eutheria, de
Metatheria en de Multituberculata. Tot de Eutheria uit deze formatie behoren de geslachten
Cimolestes en
Gypsonictops. Deze 2 genera eutheriën werden voorheen tot de
Insectivora gerekend, maar hun precieze plaats in de classificatie van de Eutheria is momenteel onduidelijk. Ook
Purgatorius, beschouwd als de voorouder van de
primaten, en
Protungulatum, de oudst bekende
condylarth, zijn gevonden in de Hell Creek-formatie, maar hun resten zijn waarschijnlijk een vervuiling vanuit Paleoceense afzettingen. Alle eutheriën waren
ratachtige dieren, variërend in grootte van een kleine
spitsmuis tot het formaat van een
marmot. De geslachten
Alphadon,
Didelphodon,
Glasbius,
Pediomys vertegenwoordigden de
Metatheria. De multituberculaten uit de Hell Creek-formatie zijn
Cimexomys (Engels),
Cimolodon (Engels),
Cimolomys (Engels),
Essonodon (Engels),
Meniscoessus, Mesodma,
Neoplagiaulax (Engels) en
Paracimexomys (Engels).
ArchosauriërsDe dinosauriërs zijn de bekendste dieren uit de Hell Creek-formatie. Fossielen van dertien geslachten uit de
Ornithischia zijn inmiddels gevonden:
Ankylosaurus (
Ankylosauridae),
Edmontonia (
Nodosauridae),
Edmontosaurus,
Anatotitan (
Hadrosauridae),
Thescelosaurus (
Hypsilophodontidae),
Pachycephalosaurus,
Sphaerotholus,
Stegoceras,
Stygimoloch,
Dracorex (
Pachycephalosauridae),
Leptoceratops,
Torosaurus en
Triceratops (
Ceratopia). De
Saurischia en de
vogels werden vertegenwoordigd door de geslachten
Caenagnathus,
Chirostenotes,
Elmisaurus (
Oviraptorosauria),
Ornithomimus,
Struthiomimus (
Ornithomimidae),
Tyrannosaurus,
Nanotyrannus,
Albertosaurus (
Tyrannosauridae),
Troodon (
Troodontidae),
Dromaeosaurus,
Saurornitholestes,
Richardoestesia (
Dromaeosauridae),
Avisaurus (
Enantiornithes) en
Cimolopteryx (
Charadriiformes). Daarnaast is ook een niet verder te classificeren vogel uit de
Hesperornithiformes gevonden in de Hell Creek-formatie. De reusachtige
Quetzalcoatlus northropi is de enige bekende pterosauriër uit de Hell Creek-formatie.
Borealosuchus,
Brachychampsa (Engels),
Leidyosuchus en
Thoracosaurus zijn de
krokodilachtigen die bekend zijn uit deze formatie.
Overige dieren
Ook fossielen van
Champsosaurus zijn gevonden in de Hell Creek-formatie. Verder zijn in de Hell Creek-formatie fossielen gevonden van schildpadden, hagedissen (waaronder Palaeosaniwa met het formaat van een
varaan),
kikkers,
salamanders,
haaien,
roggen en
beenvissen zoals
steuren en
beensnoeken.
Bug Creek
Bug Creek omvat het bovenste deel van de Hell Creek- en het onderste deel van de Tullock-formatie. Op deze locatie is een problematische verzameling van fossielen gevonden zowel dinosauriërs en zoogdieren die typisch zijn voor het Maastrichtien als zoogdieren uit het
Puercan. Deze onduidelijkheid over de bio
stratigrafie wordt het "Bug Creek-probleem" genoemd. Inmiddels is aangetoond dat Bug Creek is afgezet in een gebied waar grote kanalen door oudere sedimenten sneden. De bijzondere samenstelling van de fossielen ontstond doordat oudere sedimenten met fossielen uit het Maastrichtien zich ophoopten in deze kanalen.
Insular-eilanden
De Insular-eilanden waren een grote groep actieve vulkanische eilanden in de
Grote oceaan gedurende het Krijt (waarschijnlijk vanaf 130 miljoen jaar geleden tot 115 miljoen jaar geleden). Door de westelijke beweging van Noord-Amerika fuseerde de eilandengroep met de westkust van Noord-Amerika in het midden krijt.
Itombe-formatie
De Itombe-formatie is een
geologische formatie in
Angola die
mariene afzettingen uit het Laat-Krijt omvat. In deze formatie zijn met name fossielen van
ammonieten en
mosasauriërs gevonden.
Locatie en ouderdom
De Itombe-formatie ligt in de westelijke provincie
Bengo van Angola bij Iembe. De afzettingen dateren uit het Laat-
Turonien, ongeveer negentig miljoen jaar geleden. De formatie is bestudeerd in het kader van het "Projecto PaleoAngola", een serie van wetenschappelijke onderzoeken in de kuststreken van Angola sinds 2005.
Fauna
Angola heeft met de Itombe-formatie en de zuidelijker gelegen
Mocuio-formatie het beste fossielenbestand van het
Zuidelijk Halfrond wat betreft mariene
reptielen uit het Laat-Krijt. Daarnaast omvat het Angolese fossielenbestand uit het Krijt een groot aantal
kraakbeenvissen,
beenvissen en ongewervelde zeedieren, met name ammonieten. In de afzettingen van de twee formaties zijn honderden specimens gevonden, waaronder complete skeletten en schedels. Deze mariene paleo
fauna leefde in de vroege zuidelijke
Atlantische Oceaan, die in het midden van het Krijt ontstond door de splitsing van westelijk
Gondwana door het uiteendrijven van Zuid-Amerika en Afrika.
Twee soorten mosasauriërs zijn bekend uit de Itombe-formatie,
Angolasaurus (Engels) bocagei en
Tylosaurus iembeensis. Een derde zeereptiel is de
zeeschildpad Angolachelys (Engels) mbaxi. Verder is fossiel materiaal van de
sauropode dinosauriër
Angolatitan adamastor gevonden in de Itombe-formatie.
Judith River-formatie
De Judith River-formatie is een geologische formatie in de Amerikaanse staat
Montana die afzettingen uit het Laat-Krijt omvat.
Locatie
De Judith River-formatie is 75 tot 80 miljoen jaar geleden afgezet in het
Campanien. De afzettingen zijn van een
subtropisch kustgebied nabij de
Western Interior Seaway.
De Judith River-formatie maakt deel uit van de Judith River-groep, die ook de
Foremost- (Engels),
Oldman- (Engels) en
Dinosaur Park-formatie in de Canadese provincies
Alberta en
Saskatchewan omvat.
Fauna
De eerste fossielen uit de Judith River-formatie werden in 1876 tijdens een expeditie van
Edward Drinker Cope gevonden. De fauna omvat verschillende dinosauriërs.
Verder zijn ook fossielen van verschillende zoogdieren gevonden. De
Eutheria is nog beperkt vertegenwoordigd met slechts één soort en ook de
Metatheria zijn minder divers dan in formaties uit het
Maastrichtien, zoals de
Hell Creek- en
Lance Creek-formatie.
Andere dieren die bekend zijn uit de Judith River-formatie zijn de
alligatoren Brachychampsa (Engels) en
Leidyosuchus,
Champsosaurus,
hagedissen,
schildpadden,
salamanders,
beenvissen en
pijlstaartroggen.
Saurischia:
Coniornis (Engels) (
Hesperornithiformes), "
Deinodon",
Dromaeosaurus,
Paronychodon,
Troodon.
Ornithischia:
Avaceratops,
Judiceratops,
Medusaceratops en
Mercuriceratops,
Brachylophosaurus,
Kritosaurus,
Lambeosaurus en
Probrachylophosaurus.
Zoogdieren: Multituberculata:
Cimexomys (Engels),
Cimolodon (Engels),
Cimolomys (Engels),
Meniscoessus,
Mesodma.
Metatheria:
Alphadon,
Eodelphis,
Pediomys.
Eutheria:
Gypsonictops.
Lance Creek-formatie
De Lance Creek-formatie is een geologische formatie in de Amerikaanse staat
Wyoming die afzettingen uit het Laat-Krijt omvat. Het is de naamgevende locatie van het Lancian, één van de
North American land mammal ages.
Locatie
De Lance Creek-formatie is 69 tot 66 miljoen jaar geleden afgezet in het Laat-
Maastrichtien. De afzettingen zijn van een subtropisch kustgebied nabij de
Western Interior Seaway.
Fauna
De fauna van de Lance Creek-formatie vertoont veel overeenkomsten met die van de Hell Creek-formatie in Montana.
Dinosauriërs
In de Lance Creek-formatie zijn fossielen gevonden van verschillende dinosauriërs die ook bij het grote publiek bekend zijn, zoals
Tyrannosaurus rex,
Triceratops en
Ankylosaurus.
Saurischia:
Dromaeosaurus,
Ornithomimus,
Paronychodon,
Pectinodon,
Troodon, Tyrannosaurus.
Vogels: Ceramornis, Cimolopteryx, Graculavus en Torotix (
Charadriiformes), Lonchodytes (
Procellariiformes), Potamornis (
Hesperornithiformes), naamloze vogels uit
Enantiornithes,
Ichthyornithiformes,
Phalacrocoracidae en
Presbyornithidae.
Ornithischia:
Euornithopoda:
Edmontosaurus,
ThescelosaurusMarginocephalia:
Leptoceratops,
Nedoceratops,
Torosaurus,
Triceratops,
Pachycephalosaurus,
StygimolochThyreophora:
Ankylosaurus,
Denversaurus.
Zoogdieren
Hoewel de dinosauriërs het opvallendste component van de fauna van de Lance Creek-formatie vormen, kent deze formatie ook een grote diversiteit wat betreft zoogdieren. In vergelijking met de enkele miljoenen jaren oudere Judith River-formatie in dezelfde regio zijn er met name meer soorten uit de Eutheria aanwezig, vooruitlopend op de sterke en snelle ontwikkeling van de groep na de K-T-grens. Van de Multituberculata, Metatheria en Eutheria meerdere families vertegenwoordigd in het fossielenbestand van de Lance Creek-formatie. Bij zowel de Metatheria als de Eutheria betreft het met name basalere vormen die niet tot de kroongroepen (respectievelijk buideldieren en placentadieren) behoren, zoals
deltatheroiden,
stagodonten en soorten uit de
Cimolesta en
Leptictida.
Multituberculata:
Cimexomys (Engels),
Cimolodon (Engels),
Cimolomys (Engels),
Clemensodon (Engels),
Essonodon,
Kimbetohia,
Meniscoessus,
Mesodma,
Neoplagiaulax (Engels),
Paressonodon,
Paracimexomys,
Parikimys.
Metatheria:
Alphadon,
Nanocuris,
Didelphodon,
Glasbius,
Pediomys.
Eutheria:
Cimolestes,
Gypsonictops.
Overige dieren
De verdere fauna van de Lance Creek-formatie bestaat uit
pterosauriërs, krokodillen,
champsosauriërs, hagedissen en slangen, schildpadden, kikkers, salamanders en vissen.
Laramide orogenese
De Laramide
orogenese was een periode van gebergtevorming in het westen van Noord-Amerika, die duurde van het Laat-Krijt (80-70
Ma (miljoen jaar geleden)) tot het
Eoceen (55 tot 35 Ma). Tijdens deze orogenese werden de
Rocky Mountains gevormd, maar de orogenese heeft invloed gehad van Mexico tot Alaska. De oostelijkste plek waar de orogenese voor
tektonische opheffing zorgde zijn de
Black Hills in
South Dakota.
De Laramide orogenese is genoemd naar de
Laramie Mountains (Engels) in het oosten van
Wyoming. Het was niet de eerste fase van gebergtevorming in westelijk Noord-Amerika: eerder hadden de
Sevier-orogenese (Duits) in het Vroeg-Krijt en de
Nevada-orogenese (Engels) in het Laat-
Jura plaatsgevonden.
Geodynamica
De Laramide orogenese vond plaats in een aantal fasen, met tussenliggende rustigere perioden. Duidelijk is dat de orogenese plaatsvond als gevolg van een verandering in de
subductie van de oceanische
Farallonplaat onder de
Noord-Amerikaanse plaat. Meestal wordt aangenomen dat de hoek van subductie in het Laat-Krijt kleiner werd, waardoor de
geotherm veranderde.
Magmatisme verplaatste zich daardoor van de westelijke rand van Noord-Amerika naar het oosten. De gesubduceerde Farallonplaat bleef onder de
continentale korst van Noord-Amerika hangen in plaats van de
aardmantel in te bewegen, wat
wrijving veroorzaakte.
Waarom de hoek van subductie kleiner werd is niet duidelijk. Het kan zijn dat de snelheid waarmee de platen naar elkaar toe bewogen toenam, of dat de subducerende delen van de Farallonplaat in het Laat-Krijt dikker of
lichter werden.
Magmatisme wordt bij subductiezones veroorzaakt door
partieel smelten van gesteente in de subducerende plaat, omdat deze de (hetere) mantel in beweegt. In
subductiezones met een grote hoek van subductie, zoals onder de
Andes in het westen van Zuid-Amerika, zal de magma vlak bij de rand van het continent omhoog komen. Bij een kleine hoek van subductie, zoals tijdens de Laramide orogenese in Noord-Amerika, komt de magma veel verder landinwaarts omhoog. Een fase waarbij geen magmatisme in de buurt van een subductiezone voorkomt wordt door geologen een magmatic null genoemd.
De Laramide orogenese creëerde dankzij de kleine subductiehoek een brede gordel van gebergten, die ver landinwaarts doorliep. Later zou door
extensie een deel van het gebergte weer uitgerekt worden. Hierdoor ontstond een typische structuur van afwisselende langgerekte bergkammen in wat bekendstaat als de "
Basin and Range Province".
Laramie-formatie
Los Alamitos-formatie
De Los Alamitos-formatie is een
geologische formatie in
Argentinië die afzettingen uit het Laat-Krijt omvat. Het is de belangrijkste vindplaats van fossielen van Zuid-Amerikaanse zoogdieren.
Locatie en ouderdom
De Los Alamitos-formatie ligt in de provincie
Río Negro in
Patagonië. De afzettingen dateren uit het
Campanien, ongeveer 75 miljoen jaar geleden.
Fauna
De fauna van de Los Alamitos-formatie wordt gedomineert door zoogdieren uit de
Dryolestida. De andere zoogdieren uit de Los Alamitos-formatie zijn
symmetrodonten,
multituberculaten (niet nader te classificeren fossielen) en
gondwanatheriën (
Ferugliotherium,
Gondwanatherium). De zoogdierfauna van La Colonia in de provincie
Chubut uit het
Maastrichtien is vergelijkbaar met die van de Los Alamitos-formatie, maar minder divers.
De zoogdieren leefden samen met onder meer
Alamitornis (Engels), een op de grond levende vogel met het formaat van een
hoen,
hadrosauriërs als
Secernosaurus,
titanosauriërs als
Aeolosaurus, krokodillen, de
brughagedis, wurgslangen (
Madtsoiidae), schildpadden (
Meiolaniidae,
Chelidae), kikkers (
Xenopus en
Leptodactylidae) en vissen (
roggen,
beensnoeken,
baarsachtigen en
meervalachtigen).
Mocuio-formatie
De Mocuio-formatie is een geologische formatie in
Angola die mariene afzettingen uit het Laat-Krijt omvat. In deze formatie zijn met name fossielen van
ammonieten en
mosasauriërs gevonden.
Locatie en ouderdom
De Mocuio-formatie ligt in de zuidwestelijke provincie
Namibe van Angola bij Bentiaba. De afzettingen dateren uit het Laat-
Campanien tot Midden-
Maastrichtien. De formatie is bestudeerd in het kader van het "Projecto PaleoAngola", een serie van wetenschappelijke onderzoeken in de kuststreken van Angola sinds 2005.
De Mocuio-formatie is afgezet in de vroege zuidelijke Atlantische Oceaan, die in het midden van het Krijt ontstond door de splitsing van westelijk
Gondwana door het uiteendrijven van Zuid-Amerika en Afrika. De zuidelijke Atlantische Oceaan was destijds met 2700 km half zo breed als nu. De Mocuio-formatie is afgezet in een ondiepe zee langs een kust
woestijn, die te vergelijken is met de huidige
Namibwoestijn. Aan de hand van de voorkomende
tweekleppigen wordt de watertemperatuur van deze kustzee geschat op 18.5° C. In het Laat-Krijt lag het gebied op 24 graden zuiderbreedte, ongeveer tien graden zuidelijker dan tegenwoordig.
Fauna
Prognathodon saturator
Angola heeft met de Mocuio-formatie en de noordelijker gelegen
Itombe-formatie het beste fossielenbestand van het Zuidelijk Halfrond wat betreft mariene reptielen uit het Laat-Krijt. Daarnaast omvat het Angolese fossielenbestand uit het Krijt een groot aantal kraakbeenvissen, beenvissen en ongewervelde zeedieren, met name ammonieten.
Reptielen
De mosasauriër
Prognathodon kianda is het algemeenste
taxon in deze paleofauna. Andere mosasauriërs uit de Mocuio-formatie zijn
Carinodens belgicus,
Globidens phoshaticus,
Mosasaurus aff. hoffmanni, Platecarpus ptychodon, Prognathodon cf. saturator,
Halisaurus sp. en
Phosphorosaurus sp. Ook zeeschildpadden waren divers in dit gebied tijdens het Laat-Krijt met
Euclastes (Engels) (
Cheloniidae),
Protostega,
Calcarichelys (Engels) (
Protostegidae) en
Toxochelys (Engels) (
Toxochelyidae (Engels)). Een derde groep zeereptielen zijn de
plesiosauriërs uit de
Elasmosauridae.
Vissen
Fossielen van
stierkophaaien, diverse
makreelhaaiachtigen zoals de
zandtijgerhaai,
Cretolamna biauriculata en
Squalicorax kaupi,
zaagvissen en beenvissen zoals meerdere soorten behorend tot
Enchodus en
tarponachtigen zijn gevonden in de Mocuio-formatie.
Ommelanden Formatie
De Ommelanden Formatie is een
geologische formatie die voorkomt in de Nederlandse ondergrond. De formatie is afgezet in de Noordzee vanaf het
Turonien (laat-Krijt, zo'n 90 miljoen jaar geleden) tot en met het
Danien (vroeg-Paleoceen, ongeveer 62 miljoen jaar geleden). De formatie is genoemd naar de
Ommelanden, de benaming voor de provincie
Groningen, zonder de stad.
Eigenschappen
De Ommelanden Formatie is afgezet in vrijwel de gehele zuidelijke Noordzee, inclusief een deel van het Britse
continentaal plat.
Lithologisch bestaat de formatie uit
krijtgesteente (Engels: chalk), een speciaal soort
kalksteen bestaande uit de
skeletjes van microscopisch kleine
algen. Zoals vaak in krijtgesteente is ook in de Ommelanden Formatie veel
vuursteen aanwezig, in de vorm van lagen of
knollen.
De formatie is afgezet in de ondiepe warme
(binnen)zee die zich aan het einde van het Krijt ten noorden van het
Massief van Brabant bevond. Dit krijtgesteente komt ook aan de oppervlakte in Limburg (o.a. in de
Sint-Pietersberg en
ENCI-groeve).
De Ommelanden Formatie ligt op de Formatie van Texel, ook een formatie bestaande uit krijtgesteente. Boven op de Ommelanden Formatie liggen afzettingen van de
Boven-Noordzee Groep (een opeenvolging van ondiep mariene formaties).
Olie-industrie
We weten veel van de Ommelanden Formatie door de
olieboringen die zijn gedaan op de Noordzee. Vooral in de noordelijker gelegen blokken waarin het Nederlandse deel van de Noordzee is opgedeeld, komt er
gas in de Ommelanden Formatie voor. Ook hebben oliemaatschappijen last van de keiharde vuursteenknollen die zich in het krijtgesteente bevinden, omdat die de
boorkop zwaar kunnen beschadigen.
Uitgestorven dinosaurussen